در هزارتوی تاریک ذهن

‍ یک یادداشت درباره نمایش " نکبت" به کارگردانی پویا سعیدی در تماشاخانه ایرانشهر

در هزارتوی تاریک ذهن

علی جعفری فوتمی – عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران

نکبت ، نمایشنامه ایست از استفن بلبر با نام اصلی نوار (tape)  که در سال 1999 برای اولین بار در نیویورک به روی صحنه رفت. نسخه سینمایی این نمایشنامه هم در سال 2001 به کارگردانی ریچارد لینکلیتر و با بازی اما تورمن در نقش امی ساخته و روانه پرده سینماها شد.حالا پویا سعیدی این نمایشنامه را البته با تغییر نام و دستکاری در برخی اتفاقات در تالار استاد ناظر زاده تماشاخانه ایرانشهر به روی صحنه برده است.

نکبت داستانی پرکشش و مملو از تعلیق را در دل یک اتاق محقر هتل روایت می‌کند. نمایش صحنه رویارویی دو دوست دبیرستانی، جان، یک فیلمساز موفق امروزی، و وینس، یک کارگر ساده (در نکبت سعیدی البته کارگر ساده به آتشنشان داوطلبی که فروشنده خرده پای مواد مخدر است تغییر هویت داده) ، را به تصویر می‌کشد. در حین مرور خاطرات، نام زنی به نام امی که در گذشته با هر دوی آن‌ها در ارتباط بوده به میان می آید و از همانجا فاجعه شکل می گیرد.

همانطور که در ابتدا گفتم پویا سعیدی در نکبت ، نمایشنامه نوار بلبر را بازخوانی کرده و در دیالوگ ها و موقعیت های سه کاراکتر نمایشنامه تغییراتی ایجاد کرده است ، بنابراین ملاک من در این یادداشت ، نه نمایشنامه بلبر ( که به نظرم برای اجرا نه نیازی به بازخوانی داشت و نه دلیلی برای تغییر و ای کاش پویا اصل نمایشنامه را بدون دستکاری روی صحنه برده بود) که صرفا اجرای نمایش نکبت ، روی صحنه است. نکبت پر از دیالوگهایی سرشار از تنش و اضطراب است. لحن شاد و صمیمی اولیه وینس، نقابی بر کینه و دلخوری عمیق او پنهان می‌کند، و در مقابل، با آشکار شدن حقایق تاریک گذشته، پوسته موفقیت جان هم  فرو می‌ریزد. افشاگری وجود یک ضبط مخفی، گره داستان را به اوج خود می‌رساند و جان را مجبور به رو‌در‌رویی با گذشته‌ای می‌کند که تلاش می‌کرد از آن فرار کند.حضور امی در این میان، پیچیدگی داستان را دو چندان می‌کند. آیا او همان قربانی است که وینس توصیف می‌کند، یا در این ماجرا حقایقی ناگفته وجود دارد؟ نمایش پاسخی قطعی به این سوال نمی‌دهد. در عوض، مخاطب را به سفری در اعماق حافظه می‌برد، جایی که ادراکات تغییر می‌کنند و حقایق رنگ و بوی شخصی به خود می‌گیرند.راستش این که نمایشنامه نوار در شخصیت پردازی بسیار قدرتمند تر از نکبت سعیدی است.گرچه می پذیرم که پویا سعیدی کوشیده با ایجاد تغییراتی سه کاراکترکاملا آمریکایی نمایشنامه بلبر را تا حدی ایرانیزه کند اما  تلخی و کینه وینس و انفعال و موضع‌گیری تدافعی جان، بیش از نکبت  در نمایشنامه اصلی  قابل لمس است و مخاطب را به زیر سوال بردن انگیزه‌ها و صحت خاطرات آن‌ها وا می‌دارد. با این حال ، خوشبختانه نکبت هم مثل نوار از به تصویر کشیدن واقعیت‌های آشفته روابط انسانی پرهیز نمی‌کند و به واکاوی مضامینی همچون حس گناه، سرزنش و سایه سنگین گذشته می‌پردازد.

در حالی که بعضی از مخاطبان ممکن است فقدان یک نتیجه‌گیری قطعی درباره امی را آزاردهنده بدانند، اما به نظرم همین ابهام و عدم قطعیت است که "نوار" و به طبع آن نکبت  را به اثری تأمل‌برانگیز تبدیل می‌کند.ممکن است خیلی از تماشاگران نمایش نکبت وحتی خود پویا سعیدی (چنانچه در مصاحبه ای به صراحت به این مسئله اشاره کرده است) نمایش را مرتبط با جریان "می تو" بدانند  اما واقعیت اینجاست که اولا تاریخ نگارش نوار بلبر( 1999) هجده سال قبل از جنبش می تو در سال 2017 بوده است و دیگر اینکه در نمایشنامه آنچه هیچگاه در نهایت به قطعیت نمی رسد وقوع تجاوز است. به عبارت دیگر درحالی که جان معتقد است به امی تجاوز کرده و وینس هم به دنیال اعتراف جان به تجاوز است، خود امی اعتقادی به تجاوز ندارد و آنچه در آن شب میان او و جان گذشته است را صرفا یک اتفاق می داند و بس.

نکته : "بلبر" در سال 2017 در مصاحبه ای گفت که ایده ی نوشتن نمایشنامه "نوار"  قبل از شروع جنبش می تو به ذهنش رسیده بوده  اما این جنبش باعث شد که او به نمایشنامه اش از زاویه ای جدید نگاه کند و متوجه شود که چقدر موضوع آن با تجربیات بسیاری از زنان مرتبط است.

پایان : دلم می خواست سرفرصت درباره بازی جذاب  و پر فراز و فرود سه بازیگر نمایش ( کاظم سیاحی بیشتر و ستاره پسیانی کمتر) و طراحی صحنه درست و حسابی نمایش بنویسم. اما واقعیت اینجاست که علیرغم هردوی اینها و طبیعتا کارگردانی دقیق و شایسته توجه پویا ، این محتوای نمایشنامه  " نوار"  بلبر و نکبت " سعیدی " است که می تواند ذهن را تا مدتها درگیر خود سازد.

 

علی جعفری فوتمی – عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران