نگاهی به نمایش "تبرئه" به کارگردانی منیژه محامدی
«تبرئه» نمونهی موفقی از یک نمایش نامه مدنی
صمد چینی فروشان- نمایش "تبرئه" به کارگردانی منیژه محامدی در نخستین روز از سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر در تماشاخانه استاد سمندریان مجموعه ایرانشهر به روی صحنه رفت. منیژه محامدی که پیش از این با اجرای نمایش هایی چون "دادگاه نورنبرگ"، "چشم اندازی از پل"، "سووشون"، "دایره بسته"، "دوازده" و....توانایی و دقت نظرخود را در عرصه های انتخاب، ترجمه ، اقتباس و کارگردانی به اثبات رسانده است، یکی از دغدغه مندترین بانوان تئاتر کشور، بویژه طی دو دهه ی اخیر بوده است که در اکثر تجربه های صحنه ای اش، وجه مدنی و فرهنگ ساز تئاتر بسیار برجسته تر و محوری تر از وجوه صوری و بصری آن بوده است.
"تبرئه شده" یا "تبرئه"، نوشتهی دو نمایشنامه نویس آمریکایی: اریک جنسون و جسیکا بلنک، یک نمایشنامهی تک پرده ای مستند و حاصل پژوهش های میدانی هر دو نویسنده ، درسال ۲۰۰۰ در سراسرآمریکا در بارهی ابعاد قانون ستیزی در جامعهی آمریکا و قربانیان ناخواستهی این وضعیت از نژادها و طبقات گوناگون در این جامعه است. "تبرئه" به عنوان یک نمایشنامهی مستند، درزمره ی آثار مدنی در حوزهی تئاتر و نمونه ای موفق از آن چیزی است که فقدان آن در ادبیات دراماتیک ما، طی حداقل سی سال گذشته، تئاتر معاصر ما را به یکی از بی هویت ترین، شخصی ترین و به قول آلن بدیو در ستایش تئاتر۱ ، مصرف گرایانه ترین و محافظه کارترین نوع تئاتر در طول تاریخ یکصد و اندی سالهی پیدایش تئاتر در ایران و حتی سراسر منطقه و جهان تبدیل کرده است.
ایده ی محوری نمایشنامهی "تبرئه"، متاثر از ایدهی افلاطونی خورشید حقیقت۲، بازگرداندن تئاتر به جایگاه مدنی خود یعنی هنر توزیع کنندهی معرفت و آگاهی با کار ویژهی گسترش تعادل و عدالت در جامعه است. اریک جنسون و جسیکا بلنک، نتایج تحقیقات خود در بارهی چند زندانی را که براساس رای دستگاه قضای ایالات متحده، ابتدا گناه کار و پس از گذراندن چند سال در زندان، بی گناه تشخیص داده شده اند را مبنایی برای افشای تسلط نگرش های تبعیض نژادی و طبقاتی در دستگاه قضا و پلیس آمریکای پایان قرن بیستم قرارداده است.
"تبرئه" به عنوان یک نمایشنامهی مستند که درونمایهی خود را بر اساس یافته های میدانی و مستند نویسندگانش پی ریزی کرده است به لحاظ ساختاری نیز مستند گونه عمل می کند. به عبارت دیگر، دو شخصیت در جایگاه دو نویسنده ی اثر، گزارشگر یافته های آن ها می شوند و شخصیت های دیگر، در جایگاه مصاحبه شوندگان، قدم به قدم، روندهای منتهی به تشخیص مجرمیت و سپس بی گناهی شان توسط دو نهاد مذکور را، هم در جایگاه مصاحبه شوندگان و هم در جایگاه وکلای مدافع، مشاوران و مفسران و کارشناسان و خانواده و شاهدان برای مخاطب به نمایش می گذارند.
منیژه محامدی که پیش از این با اجرای نمایش هایی چون "دادگاه نورنبرگ"، "چشم اندازی از پل"، "سووشون"، "دایره بسته"، "دوازده" و....توانایی و دقت نظرخود را در عرصه های انتخاب، ترجمه ، اقتباس و کارگردانی به اثبات رسانده است، یکی از دغدغه مندترین بانوان تئاتر کشور، بویژه طی دو دهه ی اخیر بوده است که در اکثر تجربه های صحنه ای اش، وجه مدنی و فرهنگ ساز تئاتر بسیار برجسته تر و محوری تر از وجوه صوری و بصری آن بوده است.
موضوع قابل ستایش در خصوص نمایش "تبرئه"، جدای از ویژگی های اجرایی ساده اما تاثیرگذارش، به انتخاب نمایشنامه در شرایط ویژهی تئاتر امروز ما باز می گردد. منیژه محامدی، با انتخاب و اجرای "تبرئه"، یک بار دیگر، نمونهی فراموش شده و مغفول مانده ای از تئاتر را در جامعهی تئاتری ما مطرح می کند که به قول آلن بدیو، زیر سیطرهی رویکردهای تظاهرآمیز و فرمالیستیک مبتنی بر جلوه های ظاهری و صوری ، به فراموشی سپرده شده است؛ تئاتری که مبنای حرکتش، نه لذت های فریبنده ی صوری عوام پسند که ترغیب آگاهی ، تفکر و اندیشیدن دربارهی شرایط فردی و اجتماعی انسانی معاصر و نقد قانون است.
"تبرئه" اگرچه به لحاظ تجربی و عینی به جامعهی دیگری تعلق دارد اما تناسب محتوایی و مضمونی ملموسی با شرایط و تجربه های زیستهی مخاطبان اینجایی خود بر قرار میکند. بنابراین، مهم ترین ویژگی متن و اجرای "تبرئه" ظرفیت های درونی آن برای ایجاد پرسش در ذهن مخاطب، ایجاد تردید در قطعیت ها و ترغیب او به اندیشیدن دربارهی جهان پیرامون و مناسبات جاری در آن است. ویژگی چشمگیر طراحی صحنهی محامدی که در عین سادگی جنبهی نمادین قابل توجه ای نیز دارد، ساختار غیر مسطح و معنادار صحنه است که در آن، سطح فوقانی به نهادهای برقرار کننده ی نظم و عدالت تعلق دارد و سطح زیرین آن، که همسطح با جایگاه تماشاگران است، به مظلومان و قربانیان متعلق است.
تبرئه شدگان نمایش "تبرئه"، که همگی از طبقات پایین جامعه هستند، علاوه بر قربانی قانون ، قربانیان نظم اجتماعی موجود در جامعه طبقاتی مسلط نیز هستند بطوری که حتی بعد از اثبات بی گناهی شان نیز همچنان، مورد نفی و ترد جامعه قرارمی گیرند. نقطه ی مشترک آدم های این نمایش که از نژادها، سن ها و جنسیت های مختلف هستند، بی دفاع بودنشان در برابر قانون برآمده از سیاست است بطوری که، بعد از رهایی، فقط به نیروی اندیشه و تفکر و افزایش آگاهی خود نسبت به جهان پیرامون است که تداوم بود و هستی شان، میسر می شود.
"تبرئۀ" با محور قراردادن احتمال هرگونه خطا در امر قضاوت، ضرورت بازنگری در نظامات حقوقی و قانونی و ضرورت تجدید نظر در مبانی نظری و اندیشه ای و بازنگری در الگوهای زیستی جوامع را مطرح می کند. باتوجه به شرایط پرآشوب مملو از بی عدالتی و خودخواهی و تعصبات ایدئولوژیک جهان بشری، که گاه پیشرفته ترین قوانین، به ابزاری برای تحمیل انواع بی عدالتی و ستم ها تبدیل می شوند، نگارش، ترجمه، انتخاب و اجرای آثاری از قبیل "تبرئه" می تواند به الگویی برای حرکت هدفمند نمایشنامه نویسان ما، تجدید حیات دوبارهی جنبه های انسان ساز و تحول بخش تئاتر در ایران ، بازپروری مبانی مدنی ادبیات نمایشی و تقویت همدلی از طریق تئاتر در جامعه تبدیل شود.
جدای از موسیقی و افکت تاثیرگذار نمایش که نقش قابل توجه ای در تداوم و تحکیم مناسبات حسی و عاطفی مخاطب با لحظه های نمایش ایفا کرده است، بازی های درک شده، متنوع، باورپذیر بازیگران نمایش: مهوش افشار پناه، محمد اسکندری، ارژنگ امیر فضلی، مجید جعفری، فرناز رهنما، نوید جهانزاده، شیرین اسماعیلی، آیلار نوشهری، علی نجفی، حامد شفیع خواه، شهابالدین علیشاهی، رضا دشتکی، پیام میرمصطفی، نقشی بسیار کلیدی در تحکیم و تداوم ارتباط صحنه و مخاطب، انتقال بدون وقفهی درونمایه و ایدهی محوری نمایش به ذهن و روان تماشاگر داشته اند که علاوه بر فهم درست و بدون تظاهر موقعیت از سوی یکایک آنان از هدایت هدفمند بازی ها توسط کارگردان نمایش، حکایت دارد.
۱- ترجمه ی دکتر محمد رضا خاکی
۲- از قول افلاطون در نمایشنامهی دومین محاکمهی سقراط اثر آلن بدیوترجمهی محمد رضا خاکی
صمد چینی فروشان
عضو کارگروه نقد سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر