ملال در کارخانگی

نمایش "کارخانگی" که در چهارمین روز از سی و شمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر در تالار مولوی به روی صحنه رفت از جمله کارهای برگزیده جشنواره تئاتر دانشگاهی است. این نمایش بر اساس متنی به همین نام نوشته "فرانتس کسافر کروتس" توسط عرفان غفوری بازخوانی شده است. کروتس در سال 1946 در شهر مونیخ آلمان متولد و از دیگر آثار او می توان به "کلبه والدین"، "اطریش علیا یا شخص سوم" ، "کله شق" ، "مربوط به مردان" و ... اشاره کرد. که برخی از این آثار توسط مرحوم رضا کرم رضایی به فارسی ترجمه شده است. کروتس بیشتر شخصیت های آثارش را از میان طبقه کارگر انتخاب می کند و آدم های نمایش نامه های او اغلب افرادی ساده، خوش باور ، مظلوم و تحت فشار نظام حاکم هستند. فضای اغلب کارهای او را می توان واقع گرایی اجتماعی دانست. گفتار کوتاه، ایجاز و سکوت بخشی از ویژگی های نوشتاری اوست. کروتس به تغیر جهان توسط آدم ها اعتقاد دارد از این رو در آثارش خصوصا آثار متاخر خود همواره روزنه امیدی به روی اشخاص نمایشش می گشاید. از آنجایی که نگارنده این سطور، نمایش نامه "کارخانگی" اثر کروتس را نخوانده است نمی توانم به درستی در مورد تغییرات و بازنویسی اعمال شده توسط عرفان غفوری نظر دهم. در اینجا با اثری کم دیالوگ رو برو هستیم که از این حیث به آثار کروتس نزدیک است ولی از طرف دیگر در این اثر بر خلاف نگاه کروتس هیچ روزنه امیدی وجود ندارد و فضای حاکم بر اثر بیشتر به ابزود نزدیک می شود. در نمایش "کارخانگی" ما زن و شوهری را می بینیم که هیچ ارتباط درست و منطقی با یکدیگر ندارند و آنچه بیشتر در رابطه آن ها دیده می شود فاصله، فرار، خشونت و بدگمانی است. در اینجا خانه محلی آرام و امن برای زندگی نیست بلکه تنها مکانی قراردادی است که  نهایتا در آن می توان همخوابی داشت. حتی تولد فرزند نیز تغییری در این شرایط ایجاد نمی کند و هیچ روح مادرانه و پدرانه ای وجود ندارد. بچه تنها محصول یک کارخانه زن و شوهری است که می تواند فروخته شود.

نرگس بهروزیان سعی کرده است بر اساس متن اصلی و ایده های خودش و متن جدید کلید واژه هایی را انتخاب نماید و براساس آن، فضای کلی اثر و روابط بین اشخاص نمایش را طراحی کند. بزرگترین ایراد کار نیز در این است که مخاطب به جای یک پیوستگی محتوایی و نمایشی با مجموعه ای از کدهای قراردادی مواجه است که باید آن ها را رمزگشایی کند. به عبارت دیگر به نظر می آید کارگردان در اینجا بیش از هر چیز شیفته و گرفتار فرم است. از جمله ایرادات دیگر این اثر تبدیل شدن ملال زندگی زن و مرد نمایش به ملال آور بودن کل نمایش برای مخاطب است. باید در نظر گرفت وقتی ارتباط مخاطب با اثر قطع شود دیگر اهمیتی ندارد که ما قرار است چه مفهومی را به او انتقال دهیم و این یعنی شکست اثر در مواجهه با مخاطب.  همن طور که پیش تر نیز اشاره شد ایده کارگردانی اثر بر پایه طراحی فرم هایی است که باید توسط بازیگران خلق شود از این رو نقش بازیگران در این نمایش برجسته و مهم است. بازیگران جوان این اثر( تینا یونس تبار و مصطفی پور یوسف)  نیز تلاش شایسته ای برای ایجاد فرم های خواسته شده دارند ولی از آنجایی که کلیت اثر در پرداخت ایده دچار ضعف است، تلاش بازیگران نیز ثمره چندانی ندارد. آنچه در اینجا دیده می شود بیشتر شبیه اتودهای کلاسی است که از بازیگران خواسته باشند در یک اثر نمایشی، کلام را حذف و به جای آن رفتار و اعمال نمایشی را جایگزین کنند. برای همین نمایش "کارخانگی" بیشتر شبیه اجرای یک تمرین- تجربه است تا یک نمایش کامل.

در خصوص طراحی صحنه این نمایش باید گفت بعد از فیلم "داگویل" اثر لارس فون تریر در سال 2003 و طراحی صحنه ویژه آن، آثار نمایشی زیادی با الهام از آن، طراحی و اجرا شد. در اینجا نیز مخاطب با فضایی داگویلی روبرو است که صحنه توسط نوارهایی تقسیم بندی و محیط شده است که البته با ایده اجرا همخوانی دارد. طراحی نور نیز به لطف ساختمان و امکانات تالار مولوی، فضای خوبی را ایجاد کرده است و به طور کلی می توان اظهار داشت مجموعه طراحی ها خوب و موثر است ولی همان طور که اشاره شد مشکل اصلی به بازخوانی و ایده های اجرایی بر می گردد که هنوز شکل کاملی پیدا نکرده است. در پایان باید گفت به عنوان یک تجربه دانشگاهی می توان به نمایش "کارخانگی" نمره قبولی داد همچنین انتخاب یک متن و نویسنده کمتر شناخته شده در ایران توسط یک گروه جوان، نیز از جمله امتیازهای دیگر این اجراست ولی به لحاظ یک اثر نمایشی کامل که برای مخاطب عام و در سطح جشنواره تئاتر فجر عرضه شده است، قطعا کاستی های زیادی دارد.

سید جواد روشن- عضو کانون ملی منتقدان تئاتر ایران