در حال بارگذاری ...
نگاهی به نمایش دام، نوشته «تادئوش روژه ویچ» به کارگردانی « اسماعیل موحدی»

در دام فرمالیسم

امید طاهری- در نخستین روز از سی و هفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، نمایش "دام" به کارگردانی اسماعیل موحدی از اصفهان در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر، به روی صحنه رفت. اجرای نمایش "دام" در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر، تا حدودی موفق می شود گستردگی صحنه را در اختیار بگیرد، اما همچنان نفس اجرا در این فراخی صحنه گرفته می شود. با این وجود اغلب بازیگران نمایش در هماهنگ کردن قدرت بیان خود با گستردگی سالن اصلی تئاتر شهر، موفق هستند.

امید طاهری- در نخستین روز از سی و هفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، نمایش "دام" به کارگردانی اسماعیل موحدی از اصفهان در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر، به روی صحنه رفت.

تادئوش روژه ویچ، نویسنده معاصر لهستانی، اگر چه در کشور ما نتوانسته مانند دیگرنویسندگان دست پرورده مترجمین، به چهره ای شاخص تبدیل شود، اما در تئاتر لهستان، نویسنده ای معتبر و دارای جایگاهی است. تا حدی که چهره هایی چون گروتفسکی، کانتور و مروژک در آثارشان تاثیراتی از او گرفته اند. این شاعر و نمایشنامه نویس لهستانی متولد 1921 است و در آثار خود به شدت تحت تاثیر جنگ و تباهی و تیرگی های ناشی از آن بوده و نخستین بار در ایران با ترجمه نمایشنامه «پیرمرد مضحک» توسط آربی آوانسیان و صدرالدین زاهد، معرفی شد. پس از آن تا سالها کسی سراغ روژه ویچ نرفت تا اینکه مجددا دکتر محمد رضا خاکی، تعدادی از نمایشنامه های این نویسنده تلخ، اما امیدوار لهستانی را ترجمه کرد. نمایش نامه های «فهرست»، «شهادت یا یک کم آسایشی که داریم»، «پیرزن کرچ» و «دام» از آن جمله اند.

روژه ویچ، که به روشنی تصاویر تاریک جنگ را دیده بود، خود را در برابر پرسش «آدرنو» فیلسوف آلمانی یافت، که : « پس از آشویتس چگونه می توان شعر گفت؟». این نویسنده لهستانی چیزی را جستجو نکرد، او در دل رخدادها بود. نزدیک ترین دریافت ها را از وضعیت های غیر انسانی ناشی از جنگ داشت و آنچه بر کاغذ نوشت، محصول زیستی بود که تجربه نفس به نفس با آبشخور هر موقعیت و هر وضعیتی داشت.

یکی از مسایل و دشواری هایی که ترجمه متون نمایشی در دیگر کشورها و اجرا توسط دیگرانی که لزوما تجربه زیستی موجود در متن را نداشته اند،ایجاد اتمسفری است که در انتقال مفاهیم متن، به تمامی، توانا باشد. در چنین شرایطی، معمولا آن فرم نابی که حاصل انباشت محتوای مستتر در متن و محتوای حاصل از زیست نویسنده است، جای خود را به برداشت های حاصل از مطالعه دور دست از نویسنده، نمایشنامه و بستر جغرافیایی اش می دهد. جدا افتادگی متن از بستر اجتماعی خود، اگر چه پس از رونق یافتن ترجمه، در کشورهای میزبانی چون ما، سالهاست اتفاق افتاده و یکی از فرازهای متون نمایشی در برخورداری ویژگی های فرامرزی محسوب می شود، ولی در عین حال همواره این خطر را با خود همراه داشته که در اجرای این آثار، کارگردان به سمت معنی کردن متن و بیرون کشیدن معانی ای باشد که شاید قرار نبوده مستقیما در برابر چشم مخاطب نمود عینی پیدا کند.

معنی کردن داشته های متن و تبدیل آنها به فرم های تک معنایی، جهان نمایش را کوچک می کند و خطر دیگری که همراه دارد به علت یک سویه شدن ارتباط مخاطب با اجرا، ممکن است آنچه از سوی صحنه برای مخاطب حکم می شود، پس زده شود و در نهایت عنصر اصلی اجرا یعنی ارتباط، مخدوش گردد. در خصوص نمایش هایی چون "دام"، که حاصل ادراکی عمیق از مصائب مختلف بشری است، اگر با عنصری جز ادراک، با مخاطب مواجه شوند، صرفا به یک بیانیه یک جانبه و نه گفتگویی شناور در افسون مفاهیم متن، تبدیل می شوند. تلاش گروه خوب اصفهانی در اجرای نمایشنامه ی دشوار روژه ویچ، در عناصر اجرا و توانایی بازیگران مشهود است، لیکن اگر این گروه، کمی از تاثیر فرمالیسم عاری از معنا، یا فرمالیسمی که لزوما قدرت انتقال مفاهیم چند بعدی نمایشنامه را ندارد، فاصله می گرفت، جهان چند لایه اثر، نمود بهتری بر صحنه پیدا می کرد. معنا کردن داده های متن توسط کارگردان، حاصلی جز کوچک کردن متن ندارد. در نهایت ادراک مخاطب بر معانی حقنه شده ی اجرا غلبه می کند. آنچه مخاطب از فرانتس کافکا می داند، آنچه از پدر کافکا و نقش او در زندگی اش می داند، آنچه از فلیسه و دیگر زنان مرتبط با او، و آنچه از دوست کافکا می داند، بر آنچه در نمایش، در سطحی از فرمالیسم تک معنایی جلوه پیدا می کند، برتری می یابد. در نهایت نمایشنامه ی روژه ویچ، که از کودکی تا بزرگسالی کافکا را در می نوردد، در اجرا، ما را با معانی تک بعدی و ادراکی اندک روبرو می کند.  یکی از دلایل دیگر این مساله، کاریکاتور شدن اغلب کاراکترهاست. اگر چه نمایشنامه در برخی لحظات سویه های گروتسک دارد، اما کاریکاتور شدن کاراکترها، منظور و هدف این نیست. گروتسک موجود در نمایشنامه ی روژه ویچ، باید پس از شکل گیری زیست کاراکترها ادراک شود و نه اینکه قبل از آن قرار بگیرد. ما ممکن است لایه ای رویین از گروتسک را در اجرا ببینیم اما در عوض، از زندگی و از ادراک کاراکترها باز میمانیم.

اجرای نمایش "دام" در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر، تا حدودی موفق می شود گستردگی صحنه را در اختیار بگیرد، اما همچنان نفس اجرا در این فراخی صحنه گرفته می شود. با این وجود اغلب بازیگران نمایش در هماهنگ کردن قدرت بیان خود با گستردگی سالن اصلی تئاتر شهر، موفق هستند. بازیگر نقش کافکا، (که متاسفانه به دلیل عدم وجود بروشور نام او را نمی دانیم) در سراسر اجرا از تمرکز بالایی برخوردار است. توانایی خوبی در لحظات اکسپرسیونیستی اجرا از خود نشان می دهد. در مجموع این گروه اصفهانی بخشی از ظرفیت های بالای اجرایی، در تئاتر دیگر استان ها را به نمایش می گذارد.  

امید طاهری

عضو کارگروه نقد سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر




نظرات کاربران